భావజాల సంఘర్షణల మధ్య ఎదిగిన మన ప్రాచీన సైన్సు

డా. యం. గేయానంద్

2000 సంవత్సరాల నాడు, భారత ఉపఖండంలో గొప్ప వైజ్ఞానిక కృషి జరిగింది. క్రీస్తుపూర్వం 200 నుండి క్రీస్తుశకం 700 దాకా ఉన్న కాలమది. అనుభవ జ్ఞానం, వృత్తి నైపుణ్యం, తాత్వికత -ఇవన్నీ నాటి శాస్త్ర సాంప్రదాయానికి పునాదివేశాయి. కొంచెం అటు ఇటుగా, ఈ కాలాలనే, దేవి ప్రసాద్ చటోపాధ్యాయ ‘ఏజ్ ఆఫ్ ఇండియన్ క్లాసికల్ సైన్స్’ అన్నారు. ఈ కాలాల, తొలి శతాబ్దాలను, సంఘటిత దశ (పిరియడ్ ఆఫ్ కన్సాలిడేషన్) అని ఇర్ఫాన్ హబీబ్ అన్నారు.

సామాజిక ఆర్థిక మార్పులు:
మౌర్యుల క్షీణత తర్వాత 200 bc- 300ad ల మధ్య కాలం చాలా కీలకమైన కాలం. ఇది సమాజాన్ని ఒక మలుపు తిప్పిన కాలం. ఇది జాతి వర్ణాలు స్థిరపడిన కాలం కూడా. ఇండో గ్రీకులు, శకులు, కుషాణులు, శాతవాహనులు, ఇండో గ్రీకులు, ఇంకా స్థానిక పాలకులతో రాజకీయాలు వైవిధ్యంగా ఉన్నాయి.

మరోవైపు, ఆ కాలంలో, రాజకీయ స్థిరత్వం చూస్తాం. ఆర్థిక వ్యవస్థ వికసించింది. రోమ్, మధ్య ఆసియాలతో వాణిజ్యం పెరిగింది. ఇక్కడి భావాలు, వ్యాపారం ద్వారా గ్రీస్ చైనా మధ్య ప్రాచ్యం లాంటి ప్రాంతాలకు వ్యాపించాయి. వ్యవసాయంలో అదనపు విలువ పెరిగి స్థిరీకరణ చెందటంతో, పట్టణాలు ఏర్పడ్డాయి. కుల వర్ణ చట్రం కూడా బిగిసి, విస్తృతం అయింది.

క్రీస్తు శకం మొదటి శతాబ్దాలలో ఉత్పత్తిలో ఒక మార్పు (shift) వచ్చింది. కులవృత్తులు, శ్రేణులు, గిల్డ్ ల రూపంలో, దేనికవే విడిగా రూపొందడం ప్రారంభమైంది. వృత్తులు చేసేవారు, మేధో శ్రమ చేసేవారు స్పష్టంగా వేర్వేరు అయ్యారు. కులాల దొంతరల వ్యవస్థ ఈ విభజనను స్థిరికరించింది. శాస్త్ర అధ్యయనం బ్రాహ్మలు చేస్తే, శూద్ర వైశ్య కులాలు వృత్తులు వ్యవసాయం వ్యాపారాలు చేశారు. ఆ విధంగా అనుభవం ద్వారా జ్ఞానాన్ని ఉత్పత్తి చేసేవారు, మేధస్సు ద్వారా జ్ఞానాన్ని ఉత్పత్తి చేసేవారు అనే చీలిక వచ్చింది.

పట్టణాలలో వృత్తి పని చేసేవారు, సమూహాలుగా, శ్రేణులు (గిల్డ్)గా క్రమేణా బలపడ్డారు. కుటుంబంలో ఒకరి నుంచి మరొకరు నేర్చుకునేవారు. అట్లే గిల్డ్ లలో శిక్షణ ఇచ్చేవారు. ఉత్పత్తి కూడా పెరిగి మరెన్నో వృత్తి సమూహాలు ఏర్పడ్డాయి. బట్టలు నేసేవాళ్లు, లోహ కారులు, కుమ్మరులు, వ్యాపారులు- వీరందరూ ప్రత్యేకమైన కులాలుగా మారుతూ పోయారు. గిల్డ్ లు ఎంత బలంగా తయారయ్యాయి అంటే, అవి బౌద్దారామాలకు దానాలు చేసేవి. పండుగలను, ఉత్సవాలను నిర్వహించేవి. రైతులు, వృత్తిదారులు, వైద్యులు శ్రమ చేసే క్రమంలో ప్రకృతితో సంఘర్షించాలి. పరిశీలనలు చేయాలి. కొలతలు వేయాలి. మొక్కలు, పశువులతో పని, లోహాలతో పని రోజూ చేస్తూ ఉండాలి. ఇటువంటి వారికి హేతుబద్ధంగా ఉండాల్సిన అవసరం ఏర్పడుతుంది. అట్లే వృత్తి పని చేసేవారు (లోహ వృత్తికారులు, బట్టలు నేసే వాళ్ళు, ఓడలు చేసేవారు, కట్టడాలు కట్టేవారు, కుండలు చేసేవారు) సాంకేతికత సామర్ధ్యాలు సంతరించుకుంటారు. కానీ, కులాల గోడలు గట్టిపడే కొద్ది, వీరికి మేధో గుర్తింపు తిరస్కరించబడింది. వీరి విజ్ఞానం శాస్త్రాలలోకి ఎక్కలేదు. మేధో హక్కులు కొందరికి మాత్రమే దఖలు పడ్డాయి. మనుస్మృతి (200bc-200ce) లో చెప్పిన చాతుర్వర్ణ వ్యవస్థ అధికారిక భావజాలంగా మారింది. మనుస్మృతి జన్మతః వృత్తులను, బహిర్వివాహాల నిషేధాన్ని, పవిత్ర కర్మలను ప్రామాణిక సూత్రాలుగా సమాజ జీవితంలోకి తెచ్చింది. బహుశా మొదటిసారి శూద్రుల్ని వేదాలు చదవకూడదని చెప్పింది. వారికి కొన్ని హక్కులను నిరాకరించింది. కులదొంతరలు పెరిగాయి. కులం ఘనీ భవించి ఫ్యూడలైజేషన్ జరిగింది. భూదానాలు, అగ్రహారాలు పెరిగాయి. గుప్తుల కాలం (650ad) వచ్చేసరికి బ్రాహ్మణీయ క్రమం తన మేధో అధికారాన్ని స్థిరపరచుకుంది. విజ్ఞానానికి ఉన్న భౌతిక ప్రాతిపదిక తగ్గిపోయి వ్యాఖ్యలు, వివరణలు, తంతులతో నిండిపోయింది. పనిచేసే హస్తం, ఆలోచించే తలల మధ్య ఉండాల్సిన సంబంధం తెగిపోయింది. సిద్ధాంతం, ఆచరణల మధ్య దూరం పెరిగిపోయింది. ఈ మార్పు రెండు సమాంతర ప్రపంచాలను నిర్మించింది. వృత్తి, సాంకేతికత, శ్రమలతో కూడిన సామాజికంగా తక్కువ స్థాయి ఉన్న ప్రపంచం ఒకటైతే, భౌతిక వాస్తవికతను పట్టించుకోని నైరూప్య ఆలోచనల, పండితుల మేధో ప్రపంచం మరొకటి. మధ్యయుగాల తొలి కాలానికంతా ఒక మార్పు చూస్తాం. ఉన్నత స్థాయి మేధో తరగతి, ఉత్పత్తిదారుల నుంచి నేర్చుకోవడం మానేసింది. వారి జ్ఞానం, అంతర్ లోకాలకు, తంతులకు, కుల నియమాలకు పరిమితమైపోయింది.

వైజ్ఞానిక వికాసం:
ఈ, నేపథ్యంలో విజ్ఞానం ఎలా మారింది చూద్దాం. వేద కాలాలలో, మౌర్యుల కాలాలలో కూడా జ్ఞానం ఉత్పాదక శ్రమతో ముడిపడి ఉండేది. శిల్పులు, వృత్తి పనివాళ్ళు, వైద్యులు, ఖగోళ విజ్ఞానులూ- ఆ నాడు, వీళ్లెవరూ పూజారులు కాదు. బౌద్ధం, జైనం ప్రాబల్యంలో ఉన్న కాలమది. అట్లే బ్రాహ్మణమూ పుంజుకొంటూంది. మరోవైపు లోకాయత భావాలూ సమాజంలో బాగానే ఉన్నాయి. జైనుల అనేకత్వవాదం, పరమాణువాదం, గణిత సూత్రాలు, తత్వార్థ సూత్రాలూ, బౌద్ధుల సర్వాస్తివాదం, అబిధర్మం, ప్రతిత్య సమత్పాదం – ఇవన్నీ ముందుకు వచ్చిన కాలమది. నలంద విశ్వవిద్యాలయం ఖగోళ గణిత ఔషధ విజ్ఞానాలకు కేంద్రమైంది. పరిశీలన, ప్రతిపాదన, బహిరంగ చర్చ- మేధో కృషిగా పేరు తెచ్చుకున్నాయి. చరక, సుశ్రుత సంహితలు ప్రాచుర్యంలో ఉన్నాయి. నాగార్జునుడి రసాయన విజ్ఞానం, ధర్మకీర్తి బౌద్ధ ధర్మం, ప్రమాణ శాస్త్రాలు వచ్చాయి. జైన వైశేషికాలలో ఉండే అణు వాదం, భౌతిక మార్పులను పదార్థ దృష్టితో చూసింది. తొలి బౌద్ధుల సన్యాస, విహార జీవితాలలో ఉండే ధ్యానం, స్వస్థత లాంటి అవస్థల ద్వారా శారీరక మానసిక పరిస్థితులను గమనించారు. మానవ శరీరం గురించి తెలుసుకోవడం, రోగాలని నిర్ధారించడం తెలుసుకున్నారు. విషజ మంజుష, ఇతర ఆయుర్వేద గ్రంధాలు బౌద్ధ పండితుల్ని ప్రభావితం చేశాయి. ధర్మకీర్తి అనే బౌద్ధ తత్వవేత్త (700ad) వాస్తవంతో సంబంధం ద్వారా అనుభూతి భావాలు ఏర్పడతాయని అన్నాడు. క్రమం తప్పకుండా ఈ ప్రక్రియ జరిగితే, దాన్నుంచి కొన్ని నిర్ధారణలు వస్తాయి అని అన్నాడు. వీటికి, ప్రత్యక్ష, అనుమాన, ప్రమాణ, లాంటి పదాలు వాడారు. చార్వాకులు చెప్పిన ప్రకృతి సహజ స్వభావం అనే భావన ప్రాచుర్యంలో ఉండేది. ప్రకృతి పరిశీలన ఒక సత్యాన్ని అన్వేషించడానికి తగిన పద్ధతిగా ఆమోదింపబడే వాతావరణం కూడా కనిపిస్తుంది. సన్యాసులు, వ్యాపారులు, వైద్యులు, చేతివృత్తుల వారు ఇందులో భాగస్వాములయ్యారు. ఒక సామాజిక బాహాటతతో వైజ్ఞానిక సృజన కొనసాగింది. విజ్ఞానం, తత్వశాస్త్రం ఒకదానితో మరొకటి కలిసాయి. అంతకుముందు ఊహా భావాలుగా ఉన్నవి భౌతిక ఆచరణలో సరిచూడబడ్డాయి. విజ్ఞానం ఒక మత సంబంధిగాను, రాజాస్థాన సంబంధిగాను, మాత్రమే కాకుండా హేతు సంబంధిగా సామాజిక సంబంధిగా కూడా ఉండేది. మొత్తం మీద బౌద్ధ, జైన, చార్వాకాలు భారతీయ ప్రాచీన విజ్ఞానానికి ఒక ఆసరాను సమకూర్చాయి. అవి అధికారాన్ని ప్రమాణాలను ప్రశ్నించాయి. ప్రత్యక్ష పరిశీలన గురించి మాట్లాడాయి. సామాజిక ఆచరణ అనుభవం తప్ప, వ్యక్తుల సామాజిక వైజ్ఞానిక అధికారాలను తిరస్కరించాయి.
ఆ కాలంలో విజ్ఞానులు అంతరిక్షాన్ని జల్లెడ పట్టారు. చిరకాలం మనగలిగే లోహాలను తయారు చేశారు. విజ్ఞానం అంటే వారికి, రోజువారి ఉపయోగం పడే ఒక సాంకేతికత మాత్రమే కాదు, దాన్నుంచి సిద్ధాంతాలు కూడా పుడుతున్నాయి. విజ్ఞానం వ్యవస్థీకృతం కావడం, గ్రంధస్థం కావడం, ఆనాటికి వీలైన పరిపక్వతను సంతరించుకోవడం- చూస్తాం. జిజ్ఞాస, ప్రశ్న, హేతువు, పరిశీలన- ప్రస్ఫుటంగా కనిపించాయి. సైదాంతిక లోతు, నిక్కచ్చితనం వాటిలో కనిపిస్తుంది. నలంద, తక్షశిల, ఉజ్జయిని లాంటి విశ్వవిద్యాలయాలు ఒక వెలుగు వెలిగాయి. అయితే ఇదే కాలంలో సైన్స్ ఆధ్యాత్మికతలోనూ, ధర్మంలోనూ కలగలిసిపోవడం కూడా గమనిస్తాం.
.
ఆ కాలంలో ఉపయోగంలో ఉన్న పనిముట్ల గురించి తెలుసుకుందాం. ఇనుప నాగలి, కొడవళ్ళు, వాడేవారు. నీళ్లు ఎత్తిపోసే పనిముట్లు, నీటి గడియారాలు, నీడ గడియారాలు, ఖగోళ పరిశీలన పరికరాలు, కొలతల తాళ్లు ఉండేవి. వస్త్రాల నేతలు, కుండలు చేయటం, శిల్పాలు చెక్కడం, ఇటుకలు చేయడం ఉండేది.
క్రీస్తు శకం రెండవ శతాబ్దంలో కనిష్కుడు, ఆ తర్వాత గుప్తులు రాగి నాణేలను వాడారు. అప్పుడే గణితంలో స్థాన పద్ధతిని వాడటం ప్రారంభమైంది. 0 (శూన్యం) వాడకం కూడా కనిపించింది.
క్రీస్తుశకం నాలుగో శతాబ్దం నాటి, ఢిల్లీ ఇనుప స్తంభం ఎంతో పేరు ఉంది. అది తుప్పు పట్టదు. ఇనుప ఖనిజనంలో సహజంగానే ఫాస్ఫరస్ ఉండటం బహుశా అందుకు కారణం. గట్టిగా, పదునుగా ఉండే వుడ్జ్ స్టీల్ అనే, ఒక ప్రత్యేకమైన ఉక్కుకు విదేశాలలో మంచి పేరు ఉండేది. అప్పటికే, జింక్ వాడకం గురించి తెలుసు. ఇవన్నీ కూడా ఆనాటి లోహ విజ్ఞానాలకు సూచికలు.
ఆ కాలంలో, చెప్పుకోదగినది ఖగోళ విజ్ఞానం. వేదానంతర కాలాలలో, (100ad-500ad) సిద్ధాంత జ్యోతిష పేరుతో, ఖగోళ సంకలనాలు (సూర్య సిద్ధాంత, పితామహ సిద్ధాంత, వశిష్ట సిద్ధాంత) వచ్చాయి. గ్రీకులు రోమన్ల ప్రభావంతో, రోమక సిద్ధాంత, యవన సిద్ధాంత, పౌలిష సిద్ధాంత, లాంటి మరికొన్ని ఖగోళ గ్రంధాలు కూడా వచ్చాయి. (మనం జ్యోతిష్యం(ఆస్ట్రాలజీ)గా, భావించేది వచ్చింది ఈ గ్రీకు రోమన్ గ్రంథాల నుండే) సిద్ధాంత జ్యోతిషలో ఉండే ప్రధానమైన విషయం, గ్రహగతుల గురించి. సూర్యుడు చంద్రుడు ఇతర గ్రహాల చలనాలు ఏ విధంగా పునరావృత్తం అవుతున్నాయి, అనే పరిశీలనలు ఇందులో కనిపిస్తాయి.
సిద్ధాంత జ్యోతిష కాలాల తర్వాత, ప్రతిభావంతులైన ఎందరో గణిత ఖగోళ విజ్ఞానులు ఆవిర్భవించారు. ఈ కాలంలో ముగ్గురు ప్రసిద్ధ ఖగోళ విజ్ఞానులు కనిపిస్తారు. ఆర్యభట్ట (470ce-550ce), వరాహమిహీరుడు (505ce -587ce), బ్రహ్మగుప్తుడు (598ce-668ce).

ఆర్యభట్టతో ఖగోళ శాస్త్రంలో ఒకవిధమైన ఖచ్చితత్వం ప్రారంభమైందనవచ్చు. గణిత సూత్రాల (ఆల్జీబ్రా, జామెంట్రీ, ట్రిగ్నోమెట్రీ) ఆధారంగా గ్రహాల స్థానాన్ని నిర్ణయించే ప్రయత్నం చేస్తుంది. అందుకే ఈ కాలాలలో గణితం ఖగోళం ఒకదానితో ఒకటి పెనవేసుకొని అభివృద్ధి అయినాయి. భూమి తన చుట్టూ తాను తిరుగుతుందని ప్రతిపాదించిన వారిలో బహుశా ఆర్యభట్ట మొదటివాడు. సూర్యుడు భూమి చుట్టూ నిజంగా తిరగడం లేదని, కూడా ఆర్యభట్ట భావించి ఉండొచ్చని అంటారు. టాలెమీ చెప్పిన ఎపీసైకిల్స్ తరహా వివరణ కూడా ఇందులో కనిపిస్తుంది. సూర్య చంద్ర గ్రహణాలను సరిగా వివరించాడు. ‘పై’ విలువను చెప్పాడు. ఒక వృత్తాన్ని 360 డిగ్రీలుగా విభజించి చూపాడు. వేదాలు చేసే ప్రతిపాదనలకు, భిన్నమైన ప్రతిపాదనలు ఆర్యభట్ట చేశాడు. భూ భ్రమణం లాంటి విప్లవాత్మక స్వేచ్ఛాయుత ఆలోచనలు చేశాడు. అది ఆనాటి సమాజానికి, అది ఆనాటి పండితులకు నచ్చలేదు. ఆయన ఆలోచనలు ప్రాచుర్యంలోకి రాకుండా, అడ్డుకున్నారు. చివరికి ఆర్యభట్ట రచనలను, 1300 వందల సంవత్సరాల తరువాత యూరోప్ లో వెలికి తీయాల్సి వచ్చింది.

ఆర్యభట్ట తరువాత, వరాహమిహిరుడు, బ్రహ్మగుప్తుడు ఖగోళ శాస్త్రాన్ని పరిపుష్టం చేశారు. వరాహమిహిరుడు ఖగోళ విజ్ఞానంలో ఉన్న ఐదు అంశాలను కలిపి పంచ సిద్ధాంతికను రాశాడు. అట్లే బ్రహ్మగుప్తుడు, అప్పుడున్న ఖగోళ జ్ఞానాన్ని క్రోడీకరించి బ్రాహ్మస్ముత సిద్ధాంతను రాశాడు.

మరోవైపు, ప్రజల వైజ్ఞానిక స్థాయి ఎలా ఉండేది? అనేది ఆసక్తికరం. అక్షర జ్ఞానం ఉన్న ప్రజలు చాలా తక్కువ. కానీ పరిశీలన ప్రయోగాల ద్వారా ప్రజలు నేర్చుకునేవారు. ఆచరణాత్మకమైన జ్ఞానం ఒకరి ద్వారా ఒకరికి వ్యాపించేది. నిర్మాణాలలో గణిత సూత్రాలు ఉపయోగించేవారు. కానీ జ్ఞానాన్ని సిద్ధాంతీకరించే పని వాళ్లు చేసేవారు కాదు.

ఆ కాలంలో, వైద్య శాస్త్రం బాగా పురోగమించింది. వైద్యంలో భౌతిక స్పర్శ, దృష్టి తప్పదు. అట్లే, అది పదార్థ సంబంధంగా కూడా ఉండాల్సిందే. చరక సుశ్రుతులు అంతకుముందు కాలాల వారైనా, వారి ప్రభావం బాగా కనిపిస్తుంది.
వైద్యంలో రసాయన పదార్థాల వాడకం, అట్లే లోహ జ్ఞానం- ఈ రెండిటి కలయిక తో ఒక రసాయన విజ్ఞానం ముందుకు వచ్చింది. ఆ కాలాలలో జింకు సల్ఫర్ పాదరసం లాంటి ప్రస్తావనలు కనిపిస్తాయి. నీచలోహాలను బంగారుగా మార్చడం ఎలా అన్నది? ఆనాటి ప్రయోగాలలో ఒకటి. నాగార్జునుడు (100bc), రసవాది. రసరత్నాకర, రసరుధాయ, రసేంద్ర మంగళ- ఇలాంటి ఎన్నో వ్యాఖ్యలు ఆయన రాశాడు. ఆరోగ్య మంజరి, ఆరోగ్య సార లాంటివి రాశాడు. లోహాలను మొక్కలతో కలిపి మందులుగా వాడటం నాగార్జునుడి తోనే ప్రారంభమైంది అంటారు.

కానీ ఆనాటి వైద్యులను, శస్త్ర చికిత్సకారులను పండితులు చిన్నచూపు చూశారు. వారికి అపరిశుభ్రతను ఆపాదించారు. వారి నుంచి ఆహారం స్వీకరించకూడదని అన్నారు. వారిని దొంగలతో నేరస్తులతో కూడా పోల్చారు. ప్రాచీన భారతదేశ వైజ్ఞానిక, భౌతిక వాద ఆలోచనలకు వైద్యం దగ్గరగా ఉన్నందువల్లే, వారు ఈ వివక్షను వ్యతిరేకతలను ఎదుర్కోవాల్సి వచ్చింది.

ముగింపు :
తొలి క్లాసికల్ విజ్ఞాన సంప్రదాయాల వేళ్ళు, ఆనాటి సమాజంలో ఉన్నాయి. వైద్యం, వ్యాపారం, వ్యవసాయ అవసరాలకు, వైద్యులు, ఖగోళ విజ్ఞానులు స్పందించారు. తత్వవేత్తల భావాల నిర్ధారణలకు భౌతిక ప్రపంచం ఆధారం అయ్యేది. కానీ కులం వ్యవస్తీకృతం అయ్యే కొద్దీ, ఈ పరస్పర సంబంధాలు బలహీనపడటం ప్రారంభమయ్యాయి. ప్రజల అనుభవ విజ్ఞానం చాందసత్వంలో, ఇరుక్కోవడం ప్రారంభమైంది. అందుకే ఆర్యభట్టు, బ్రహ్మగుప్తుడు లాంటి గొప్ప మేధావులు ఆవిర్భవించినా, విజ్ఞానం పెరగడానికి అవసరమైన సామాజిక పరిస్థితులు క్షీణించాయి. నిజానికి గిల్డ్ ఆర్థిక వ్యవస్థలు వృత్తిదారుల, వ్యాపారుల ఆచరణాత్మక ప్రయోగాలను భావాల మార్పిడిని ప్రోత్సహించాయి. కానీ, క్రమేణా, కులాల హెచ్చు తగ్గులు, మత తంతుల పవిత్రతలు కలగలసి, భావాల ఫలదీకరణను జరగనీయలేదు. కులం, విజ్ఞానానికి ఒక సోషల్ బ్రేక్ గా మారింది, అని దేవి ప్రసాద్ చటోపాధ్యాయ అంటారు. శారీరక శ్రమకు, మేధో కృషికి మధ్య ఉండాల్సిన ఒక పరస్పర చర్య కొరవడింది.
క్లాసికల్ విజ్ఞాన దశ ఒక ఉచ్చదశ. కానీ, అదొక హెచ్చరిక కూడా. విజ్ఞానం ముందుకు పోవాలంటే, ఉత్పాదక శ్రమ వికసించ గలిగిన, సామాజిక పరిస్థితి కూడా ఉండాలని ఇది హెచ్చరిస్తుంది.

(వచ్చే, నెల. . . మధ్యయుగాల సైన్స్ లో చీకట్లు, వెలుతురూ. . )