ఆనకట్టల నిర్మాణంలో దిట్ట ఏ. ఎన్. ఖోస్లా

డా. నాగసూరి వేణుగోపాల్

భారత ప్రధాని జవహర్లాల్ నెహ్రూ 1962లో మొట్టమొదటిసారి ఒక ఇంజనీరును గవర్నర్ గా నియమించారు. అతనే ఏ.ఎన్. ఖోస్లా (A. N. Khosla) (1892-1984). దేశంలో మొట్టమొదటి సాంకేతిక విజ్ఞానశాస్త్ర విశ్వవిద్యాలయం రూపశిల్పి ఆయన. భాక్రా డ్యామ్ సృష్టికర్త కూడా అయనే! జలవనరులను సద్వినియోగం  చేసుకోవాలని తపించిన దేశభక్తుడు ఈ అజుదియ నాథ్ ఖోస్లా! ఒరిస్సా గవర్నర్ గా రాష్ట్ర సర్వతోముఖాభివృద్ధికి పాటుపడటమే కాక, తన స్వంత డబ్బు లక్షలాది రూపాయలు ఆ రాష్ట్రంలోని వెనుకబడిన ప్రాంతపు స్త్రీలు, గిరిజనుల విద్య కోసం వినియోగించడం శాస్త్రవేత్త ఏ. ఎన్. ఖోస్లా వ్యక్తిత్వాన్ని వెల్లడిస్తుంది.

పంజాబులోని జలంధర్ లో 1892వ సంవత్సరం డిసెంబరు 11న ఖోస్లా జన్మించారు. మెట్రిక్యులేషన్ తర్వాత 1912లో లాహోర్ లో బి.ఏ. పట్టా పొందారు. తర్వాత రూర్కీలోని థామ్సన్ కాలేజ్ ఆఫ్ సివిల్ ఇంజనీరింగ్ నుంచి 1916లో ఇంజనీరింగ్ పట్టా పొందారు. పంజాబు పి.డబ్ల్యు.డి. శాఖలో ఉద్యోగం ప్రారంభించారు. అదే కొలువు తర్వాత ఇండియన్ సర్వీస్ ఆఫ్ ఇంజనీర్సు అయ్యింది. ఆయన తొలి ప్రాజెక్టు భాక్రా డ్యామ్ ప్రాజెక్టు.

1917 నుంచి 1921 దాకా దీని గురించి అధ్యయనం చేశారు. అదే సమయంలో కొంతకాలం మెసపటోమియాకు డిప్యూటేషన్ మీద వెళ్ళారు. అప్పుడే నదుల గురించి చాలా అంశాలు పరిశీలించారు. తర్వాత సులేమాంకె బ్యారేజి నిర్మాణంలో దిగారు. 1931లో అమెరికా, యూరప్ వెళ్ళి నేల ఏర్పడటం, నీరు చేరడం, డ్యాముల నిర్మాణం గురించి అధ్యయనం చేశారు.

నిజానికి జలవనరుల గురించి, జల వినియోగం గురించి మనకు శ్రద్ధ లేదు. ఖోస్లా లాంటివారు పెట్టిన దృష్టి, సాధించిన ఫలితాలు విస్మయం కల్గిస్తాయి. గణిత భూయిష్టమైన అంశాల నుంచి అర్ధవంతమైన సూత్రీకరణలు చేసిన ప్రతిభాశాలి ఖోస్లా! దాంతో ‘హైడ్రాలజి’ అనే శాస్త్రమే ఎంతో సరళమైంది. సూర్యుడు తన కిరణాల ద్వారా సముద్రపు ఉప్పునీటిని ఆవిరి చేసి, తద్వారా మంచినీరు భూమి మీద వుండే ప్రాణి కోటికి పంచడానికి తోడ్పడుతాడు. భూమిమీద పడిన వర్షపునీరు యింకి, మిగిలినది దొర్లిపోతుంది. ఇందులో ఉష్ణోగ్రత, గాలి వేగం, పీడనం, సూర్యరశ్మి మొదలైనవి కూడా కీలక పాత్ర పోషిస్తాయి. అయితే ఈ సూత్రీకరణలు ఏ రెండు నదులకూ పూర్తిగా పనిచేయకపోవడాన్ని గుర్తించారు ఖోస్లా! ఎందుకంటే ఏ నది ప్రత్యేకత దానిది. అలెగ్జాండర్ బిన్నీ, డబ్ల్యు, స్ట్రేంజ్, టి.జి. బార్లో, జెరాల్డ్ లేసీ మొదలైన వారి కృషిని సమూలంగా పరిశీలించారు కూడా!

ఆనకట్ట కట్టడం దేనికో ముందు స్పష్టంగా తెలుసుకోవాలంటారు. వరదలను ఆపడానికా, పంటలు వేయడానికా, లేదా జల విద్యుత్ కోసమా అని అవసరాలను బట్టి నిర్మాణాలు వుంటాయి. అలాగే ఆనకట్ట ఎత్తు అనేది కేవలం నిలువ చేయాలనుకునే జలరాశి మీదనే ఆధారపడదు. పేరుకునే పూడిక మీద కూడా ఎంతో ఆధారపడుతుంది. లేకపోతే మున్ముందు పెను ప్రమాదాలకు దారి తీయవచ్చు. అందువల్లనే తగిన రీతిలో పూడిక మట్టి భరించడానికి కూడా అనకట్ట అనువుగా వుండాలి. ఈ విషయాలన్నీ ఖోస్లా ‘సిల్టింగ్ ఆఫ్ రిజర్వాయర్స్’ (Silting of Reservoirs) అనే పుస్తకంలో చాలా వివరంగా రాశారు. పూడిక గురించి అధ్యయనం చేసినట్టే, నీటి ప్రవాహ స్వభావం గురించి కూడా ఎంతో లోతుగా పరిశీలించారు. నిజానికి ఈ రెండు సమస్యలు ఎంతో పోలి వుంటాయి. ఎందుకంటే రెండూ కూడా పరిమాణం, భూగర్భ విజ్ఞానం, భౌతిక స్వరూపం, అక్కడ వుండే చెట్లు – చేమలు, వర్షపాతం… ఇలా చాలా వాటిమీద ఆధారపడతాయి. ప్రపంచవ్యాప్తంగా వుండే 200 జలాశయాలను అధ్యయనం చేసి వీటిలో కీలకమైన అంశం క్యాచ్ మెంట్ ఏరియా అని విశదం చేశారు. ఏ ఏ ప్రాంతాలలో పడే నీరు జలాశయంలోకి వస్తుందో అదే కీలకపాత్ర పోషిస్తుంది. పూడిక పడే రేటు ఈ క్యాచ్ మెంట్ ఏరియా మీద ఆధారపడి వుంటుంది. ఒక్కోసారి కొన్ని నదుల విషయంలో ఈ సూత్రీకరణలు పూర్తిగా పని చేయవు.

1931లో అమెరికా, యూరప్ లలో అధ్యయన పర్యటనలను ముగించిన తర్వాత సట్లేజ్ కాలువల నిర్మాణానికి సంబంధించిన పదవీ బాధ్యతలు చేపట్టారు. ఖోస్లా అక్కడ కొలతలు సమగ్రంగా చేయించారు. తరువాతనే మిగతా విషయాలు ఆలోచించారు. అదే సమయంలో చీనాబ్ కాలువ ఖాంకీ అనకట్ట బాగా దెబ్బతిన్న స్థితిలో వుంది. అప్పటి సదుపాయాలకు అంతరాయం కలుగకుండా రెండేళ్ళలో దాన్ని మరమ్మత్తు చేయమన్నారు. ఖోస్లా ఎప్పుడూ తగ్గలేదు. విజయం పొందడం ఆపలేదు. అదే సమయంలో మంచి విజ్ఞాన శాస్త్ర రచనలు చేశారు. ‘Design of Weirs on Permeable Foundation’ అనే గొప్ప పుస్తకం రాశారు. దీని కారణంగా మనదేశంలోనే కాదు, యితర దేశాలలో కూడా ఆనకట్టల నిర్మాణాలు విప్లవాత్మకంగా మారాయి. ఇందులో ప్రత్యేకత ఏమంటే ప్రవాహాలకు సంబంధించి సైద్ధాంతిక అంశాలను కూలంకషంగా వివరించటంతో పాటు, ఆనకట్టల నిర్మాణాలకు సంబంధించి చాలా పద్ధతులు, విధానాలను సరళ సుబోధకంగా పొందుపరిచారు ఖోస్లా! ట్రిమ్ము (Trimmu) ఆనకట్టను కేవలం రెండు (1937-1939) సంవత్సరాల రికార్డు సమయంలో నిర్మించారు ఖోస్లా.‌ మామూలుగా అప్పట్లో అటువంటి నిర్మాణానికి నాలుగైదు సంవత్సరాలు అవసరమయ్యేది. అందువల్ల 1939లో సూపరెంటెండింగ్ ఇంజనీరు, 1943లో చీఫ్ ఇంజనీరుగా చాలా త్వరగా పదోన్నతి పొందారు. ఈ రెండు పదవులతో ఆయన భాక్రా ప్రాజెక్టును పూర్తిచేశారు.

1945లో తొలిసారిగా దేశంలో ఏర్పాటు చేసిన సెంట్రల్ వాటర్ వేస్, ఇరిగేషన్ మరియు నావిగేషన్ కమిషన్ తొలి చైర్మన్ గా నియమించబడ్డారు. ఇందులో ఎనిమిదిన్నర సంవత్సరాలు వుండి ప్రపంచస్థాయిలో నీటి ప్రాజెక్టులను చేపట్టారు. అప్పుడే హిరాకుడ్ నిర్మాణం జరిగింది. 1946లో భారీ ఆనకట్టల అంతర్జాతీయ కమిషన్ ఉపాధ్యక్షులు అయ్యారు. 1950లో భాక్రా కంట్రోలు బోర్డు ఏర్పడినపుడు వైస్ చైర్మన్ అయ్యారు. తర్వాత చైర్మన్ అయ్యారు. ఇందులో 1963 దాకా కొనసాగారు. ఇలా జాతీయస్థాయి స్థానాలే కాక, అంతర్జాతీయ పదవులు పొందారు. 1951లో ఢిల్లీలో ఇంటర్నేషనల్ కమిషన్ ఆన్ ఇరిగేషన్ అండ్ డ్రైనేజి ఏర్పడింది. ఖోస్లా దీనికి అధ్యక్షులుగా ఎన్నుకోబడ్డారు. దేశంలో అంతర్జాతీయ సదస్సులు జరగడానికి దోహదపడ్డాడు. పాకిస్థాన్ తో జల వివాదం పరిష్కరించడంలో కీలకపాత్ర పోషించారు. ఖోస్లా, అలాగే నర్మద, కృష్ణా, గోదావరి నదీ జలాల గురించి రాష్ట్రాల మధ్య వివాదాలు పరిష్కరించడంలో ప్రధాన భూమిక పోషించారు.

ఖోస్లా మహాశయుడు ఆనకట్టల నిర్మాణాలకు సంబంధించి చాలా పేరు పొందడంలో ఆశ్చర్యం లేదు. ఆయన కృషి అనగానే భాక్రా. హిరాకుడ్, కోసి సులువుగా గుర్తుకు వస్తాయి. అందువల్లనే ఆయనను కేంద్ర ప్రణాళికా సంఘం సభ్యులుగా ప్రధాని నెహ్రూ నియమించారు. 1955లో పద్మభూషణ్ వరించింది. 

తాను చదువుకున్న థామ్సన్ కాలేజి ఆఫ్ సివిల్ ఇంజనీరింగ్ ను 1948లో రూర్కీ విశ్వవిద్యాలయంగా మార్చారు, దీనికి 1954లో తొలి భారతీయ వైస్ ఛాన్సలర్ గా ఖోస్లా నియమించబడ్డారు. ఆయన హయాంలోనే కళాశాల పూర్తి స్థాయి సాంకేతిక విశ్వవిద్యాలయంగా మారింది. వాటర్ రీసోర్సస్ డెవలప్మెంట్ ట్రైనింగ్ సెంటర్, ఇంకా స్కూల్ ఆఫ్ రీసర్చి అండ్ ట్రైనింగ్ యిన్ ఎర్త్ క్వాక్ ఇంజనీరింగ్ విభాగాలను ఆయనే అక్కడ ప్రారంభించారు. అవి ఆ విశ్వవిద్యాలయానికి అంతర్జాతీయ కీర్తిని తెచ్చి పెట్టాయి. ఆయన వైస్ ఛాన్సలర్ గా వున్నపుడు లభించిన కన్సల్టేషన్ ఫీజు మొత్తం ఖోస్లా రీసర్చ్ అండ్ ఇన్సెంటిల్స్ ఫండ్ కు విరాళంగా యిచ్చారు. ఈ సంస్థ విద్యార్థులకు ఋణసదుపాయం, సాయం కల్పించేది. ఒరిస్సా గవర్నర్ గా ఆయన అందించిన నిస్వార్ధమైన సేవ టెక్నాలజి నిపుణుడు సమాజానికి ఎలా తోడ్పడాలనే దానికి సజీవ సాక్ష్యం, నిరంతర మార్గదర్శకం! 1984 మే 29న ఖోస్లా తన 92వ సంవత్సరంలో మరణించారు. చివరిదాకా చలాకిగా శ్రమించారు. సమాజానికి సేవలందించారు.

ఈనాటి టెక్నాలజిస్టులకు నిరంతరం స్ఫూర్తి యివ్వగల హిమాలయమంతటి ఆదర్శమూర్తి అజుదియ నాథ్ ఖోస్లా!

– డా. నాగసూరి వేణుగోపాల్, మొబైల్: 9440732392